نقش ابزارهای نوین ارتباطی در پیشبرد جنبش های اجتماعی در قرن بیست و یکم؛ مطالعه موردی شمال افریقا

جنبش های اجتماعی که از اواخر سال 2010 در خاورمیانه و شمال افریقا و در جهان عرب آغاز شده، که برخی از آنها به وقوع انقلاب در این کشورها منجر شده، مانند تونس، مصر و لیبی، و برخی هنوز در حال وقوع و شکل گیری است مانند یمن و بحرین، توجه بسیاری از صاحب نظران و تحلیل گران در داخل و خارج منطقه را به خود معطوف داشته است. هر چند متغیرهای متعددی را در چگونگی شکل گیری این جنبش ها می توان جستجو کرد، از جمله حرکت جوامع به سوی فرآیند جهانی شدن، شکاف های اجتماعی و طبقاتی موجود در کشورهای عربی، تشدید روند دموکراسی خواهی، مشکلات اقتصادی و ناکارآمدی سیستم های سیاسی مستقر، اما واقعیت آن است که مهمترین متغیر دخیل در شکل گیری و پیشبرد این جنبش ها، نقش ابزارهای نوین ارتباطی بوده است. این ابزارهای نوین، که مد نظر پژوهش حاضر نیز هستند، اینترنت، ماهواره و تلفن همراه می باشند. براین اساس پژوهش حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی- تطبیقی و با استفاده از اسناد موجود و داده های آماری، به کالبدشکافی جنبش های اجتماعی نوین در شمال افریقا، شامل سه کشور تونس، مصر و لیبی، از منظر تأثیرگذاری ابزارهای نوین ارتباطی بر این جنبش ها، می پردازد. در اینجا، ابزارهای نوین ارتباطی (اینترنت، ماهواره و تلفن همراه)، متغیر مستقلی هستند که بر متغیر وابسته پژوهش، یعنی پیشبرد جنبش های نوین در شمال افریقا تأثیرگذار می باشند. البته باید توجه داشت که میزان تأثیر متغیر مستقل مورد توجه در این پژوهش، در کشورهای مورد بررسی یکسان نبوده است و با توجه به ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این کشورها متفاوت می باشد، که این پژوهش به تمامی این ابعاد می پردازد. بر اساس الگوی پژوهش، مهمترین کارکرد رسانه های نوین، اینترنت، موبایل و ماهواره، «ظرفیت سازی های بسیار گسترده» و «محلی برای ابراز سهل و ساده خواسته ها و مطالبات»، «همرزم طلبی و هماوردطلبی در عرصه سیاسی- اجتماعی» و «تشویق به نافرمانی مدنی» است. در واقع ابزارهای نوین ارتباطی «هزینه مبارزه سیاسی را کاهش داده» و در چارچوب نظریه «جامعه شبکه ای» مبارزات سیاسی را برای نیروهای اجتماعی اپوزیسیون کم هزینه ساخته است. در کشورهای مورد بررسی در پژوهش حاضر، جامعه شبکه ای عمدتاً از جمعیت جوان و آگاه به تکنولوژی های نوین، که جامعه متوسط جدید را شامل می شوند، شکل گرفته است. این جامعه شبکه ای، با بالا بردن آگاهی فعالان جنبش ها و یا افرادی که به صورت بالقوه جزء معترضین به وضع موجود محسوب می شدند، نوعی همبستگی جمعی بین آنها ایجاد کردند و باعث بوجود آمدن حس هویت جمعی در میان فعالان داخلی و حامیان خارجی جنبش ها شدند و از این طریق به پیشبرد جنبش ها یاری رساندند.